Bir Yazın Tarihi 

Mai ve Siyah, Aşk-ı Memnu gibi birçok eserlerin pederi olan Halit Ziya’nın hayat ve âlem hakkında felsefesine dair bir fikir peyda etmek için yalnız bir kitabını piş-i tetkik ve tahlile almak kifayet etmez. Olabilir ki birinden çıkan manayı diğeri tadil veya  itmam ve takviye edebilsin. İşte bunun için “Bir Yazın Tarihi” ünvanı altında toplanan hikâyelerden istihraç edeceğimiz netayici bir kayd-ı ihtiyat ile telakki etmek lüzumu aşikârdır. Halit Ziya’nın bütün asar-ı münteşiresi hakkında böyle ayrı ayrı tahlilatta bulunduktan sonra hepsinden çıkacak manaları terkip etmeli; işte ancak o zaman Halit Ziya hakkında heyet-i umumiyesi itibariyle bir fikir peyda edilebilir. Binaenaleyh bugün Bir Yazın Tarihi’ni okuyarak hâsıl edeceğimiz fikir bir dereceye kadar nâtamam ve kabil-i tadil olmak zaruridir. Bu noktada gaflet etmemek için şu ufacık mukaddimeye lüzum gördüm. 

Halit Ziya hayat-ı hakikiyeye bir müdekkik ve müşahit nazarıyla bakmıyor. Onun gözlerinde sanki sihir-amiz bir perde-i sanat vardır ki manzuru olan safahat-ı hayatı bütün bütün başka türlü tebliğ eder. Yazın Tarihi’ni terkip eden hikâyeler arasında hayat-ı hakikiyeye temas eden eserlerden hangisi okunsa bunun hayatımıza pek yakından taalluk edemediğini itirafta tereddüt etmemek kabil değildir. 

(…)

Umumi Fikirler ve Müteaddit Dereceli Taviz

2

Müteaddit dereceli tavizat usulünün tevsiini bırakalım da kendisini son bir defa daha menşeinde mülahaza edelim. Ne suretle mücerredatı birbirleriyle mezcederek bunlardan ikinci haddinin ihtisas ve tecrübesi iktidarımız dâhilinde olmayan bir çiftin hadd-i evvelini teşkil ettiğimizi ve ne suretle düstur-ı müvellidi mütalaa eyleyerek bu düsturun tevlit edeceği şeyin hasaisini keşif eylediğimizi geçen makalede görmüştük. Bazı ahvalde bunda harikulade hassalar zuhur eder ve düstur bize yalnız bizim tecrübemizin değil alelıtlak tecrübenin haricinde birtakım vakayi izhar ve irae eyler. Bilfarz 2 adedi 3’e taksim edilse gayr-i mahdut bir kesr-i a’şarı tevlit eder.  

(…)