17

Ten [Hippolyte Taine] ve Asarı

-500’üncü nüshadan beri mabad-

Ten tenkid-i edebîyi eşkâl ve kavaid-i tarihiye sırasına vaz ile son safha-i tekâmülünü eserleriyle tasvir ve irae istemiştir. İnkişaf-ı tarihî ile tenemmi-i edebî arasında mevcut olan münasebatı ilk defa irae eden münekkit Vilmen idi. Sent-Böv [Charles Augustin Sainte-Beuve] asar-ı edebiyeyi muharrirlerinin hayat ve zamanlarıyla ifadeye çalıştı. Ten ise bu eserlerde tarih için en ziyade haiz-i kıymet ve şayan-ı dikkat ve saik gördü. Lafonten’e [Jean de La Fontaine] dair yazdığı kitap on yedinci asrın ahval ve âdatına ait bir tetebbu, “Tit-liv” [Essai sur Tite Live] eseri Romen fikir ve ruhuna dair bir tecrübe olduğu gibi İngiliz Tarih-i Edebiyatı [Histoire de la Littérature Anglaise] ta Anglosakson ve Normanların tarik-i mürurları üzerinde müsadif oldukları her şeyi yağma etmek, yakmak, yıkmak, kesmek için nagamat-ı harbiye ile terennüm olarak denizleri dolaştıkları, nehirleri geçtikleri zamandan şimdiye kadar İngiliz medeniyetinin, İngiliz fikir ve ruhunun bir tarihidir.

(…)