“Pol Borje [Paul Bourget] ve “Bir Cinayet-i Aşk [Un Crime d’Amour ]”

-1-

Burje [Bourget] beni affetsin; “Ahval-i ruhiye-i muasırin” hakkındaki tetkikat-ı mühimme ve amikasını okuyuncaya kadar kendisini, kudret ve ehemmiyetini anlayamamıştım; fakat Dumafiz [Alexandre Dumas],   Flober [Gustave Flaubert], Bodler [Charles Baudelaire], Lökont dö Lil [Leconte de Lisle], Amyen[?] gibi muharrirlere dair yazdığı üstadane teşrihat-ı edebiye beni irşat etti. Bugün de, “itiraf etmek lazım geliyor ki bugün bile – Burje’nin [Bourget] bazı sayfaları bana ağır gelir, sıkılmaksızın okuyamadığım fasıllara bugün de rast gelirim, hele son zamanlarda çokça giriştiği fazla tafsilata tahammül edemem; fakat ekseriyetle buna amik bir tahlil, ne meşruh bir tetkikattır! Bu can sıkan sayfaların yanında öylelerine rast geliriz ki bizi hayatın, hayat-ı ruhiyenin en elim ve mühim serair ile ruberu kılar. Bizi derin uçurumların üstünde, vahşet-i adem karşısında mebhut-ı haşyet bırakır. Ruh-ı mevcudat ile, mesail-i mühimme-i ahlakiyeyi teşrih ederken ruh-ı kâinat ile, o muğlak ve elim-i muamma-yı mevcudiyet ile sanki oynamış oluruz.

(…)

Beynelakvam mütedavil olan elsine-i müteaddidenin bir tek menbadan zuhur ve teşaub etmiş, bütün muhtelifü’l-ecnas-ı ebna-yı beşerin en evvel bir baba lisanıyla beyan-ı mafizzamir eylemiş olduğuna bakarak bu kesretin daire-i ittisaından bir vahdet çıkarmak, bütün elsine-i müstameleyi bir lisana, bütün bu füruyu bir asla irca etmek isteyen erbab-ı himmet birçok tetebbular, tetkiklerle mevcut lisanların mevcut kelimeleri arasında uzak yakın bazı mutabakatlar, müşabehetler, uhuvvetler buluyorlar, sonra bunlardan  tarih-i teşekkül-i elsineye, ilm-i ensaba, nihayet doğrudan doğruya tarih-i beşere, tarih-i terakkiyat-ı beşere ait ve pek müfit birtakım hükümler çıkarıyorlar.

(…)