-16-

Ten [Hippolyte Taine] ve Asarı

-500’üncü nüshadan mabad-

29 Nisan 1814 tarihi ile Mösyö Have’ye [Ernest Havet] yazdığı bir mektupta şu satırlar muharrerdir: Ben tarih ve ulum-ı ahlakiyedeki deavi-i nazariyenin hendesede olanlara müşabehetini asla iddia etmedim. Tarih hendeseye benzer bir fen değildir, onun fizyoloji ve ilm-i hayvanata mukareneti vardır. Canlı bir cesedin aza ve vezaifi arasında kemiyeten gayr-ı kabil-i mukayese nasıl revabıt-ı sabite varsa hayat-ı içtimaiye ve ahlakiyeyi terkip eden vakayiin heyet-i mecmuaları beyninde de adeden takdir olunamayan münasebat-i katiye mevcuttur. Mesele din, ahlak, bir asrın yahut bir kavmin halet-i içtimaiyesi gibi ahlaki mecmular beyninde mukayese edilemeyen münasebat-ı sabitenin tesis edilebilip edilemeyeceğindedir. Ben bu revabıt-ı katiyeye, bu münasebat-ı umumiyeye Monteskiyö [Montesquieu] ile beraber “kavanin” namını veriyorum. İlm-i hayvanat ve nebatatta da verilen isim budur. Fikrimin doğruluğundan, muvafık ve müstait ellere düşerse güzel meyveler vereceğinden eminim. O, Monteskiyö’den [Montesquieu] beri yollarda sürüklenip duruyordu: Ben onu toplayıp yerden kaldırdım, işte bu kadar.

(…)

-Mabadı var-