Ulum ve Fünunun Edebiyata Tesiri [*]

[*] Fransızcadan

Ulum ve fünunun edebiyat üzerinde pek çok tesiri vardır. Ve bu tesiri de bilhassa on dokuzuncu asırda ziyadesiyle görülmüş. Çünkü ulum ve fünunun edvar-ı maziyeye nispetle büyük bir terakkiye mazhar oluşu on dokuzuncu asra tesadüf eder.

Ulum-ı tabiiye ve hikemiye on sekizinci asrın nihayetlerinde o ana kadar meçhul bir feveran-ı nagehani ile neşvünema bulmaya başlamıştır. Bir taraftan ulum-ı mevcude yeni usullerin tatbiki sayesinde yeni bir feyz buldular. İlm-i nebatat ile ilm-i hayvanat o ana kadar esaslı bir kaide-i tasniften mahrum iken nebatat ve hayvanatı cesametlerine, biçimlerine vesair zahiri, ehemmiyetsiz hâllerine göre tasnif etmeyip de asıl bünyelerine, teşekküllerine göre tasnif etmek usulü meri olmaya başlayınca ulum-ı beşeriyenin bu aksamına dahi bir intizam ve mükemmeliyet geldi. Bütün mevcudat-ı zihayat, asgar-ı namütenahiden insana kadar çeşm-i dikkate muntazam ve gittikçe mütekâmil bir silsile hâlinde nümayan oldu. Simya-yı atik mensubini imbikler, potalar içinde altın yapmak çarelerini ararlardı. Lavvaziye [Antoine Lavoisier] ise bundan iyisini, kimya-yı cedidi buldu. Bufon [Georges-Louis Leclerc, Buffon Kontu] küre-i arzın bağrına kadar enzar-ı tetkikini infaz ederek bugün sathında sakin olduğumuz seyyarenin sırr-ı hilkatini madenlerden, kayalardan, tabakat-ı arziyeden istiknah etti ve ilm-i tabakatü’l-arz kendisine layık olan mevki-i mühimi iktisap eyledi.

(…)

Hayat-ı İlmiye, Edebiye ve İçtimaiye

Bilhassa fukara-yı ahalinin ispirtoyu ifrat ile kullanmakta olduklarını, bundan birçok hastalıklar, fenalıklar husule geldiğini ispat için sözü uzatmaya lüzum yok zannederiz. Çünkü şimdiye kadar pek çok makalat ile işret beliyesinin cemiyat-ı beşeriyede ne müthiş tahribat icra etmekte olduğu anlatıldı. Hatta tutulan istatistikler ispirto istimalinin günden güne tezayüt ettiğini de ispat ediyor. Bugün Fransa, Belçika, Felemenk, Almanya, İngiltere ve memalik-i müctemiada emraz-ı içtimaiyenin en müthişlerinden biri işrettir.

Bu hastalığa karşı birçok ilaçlar, çareler tavsiye edildi, birçokları ittihaz olundu. İşte biz bu çareleri tetkik etmek isteriz. Bunlar acaba muvafık mıdır, muvafık iseler ayyaşlık iptilasını izaleye kâfi gelebilecekler mi?

(…)

Meşahir-i iktisadiyundan Mösyö Pol Löroa Boliyö [Pierre Paul Leroy-Beaulieu] bu usulü iyice tetkik ederek menafi-i hazineyi değil bilakis zarar-ı hazineyi mucip olduktan maada halkın da aldanmasına alet olacağını ispat etmiştir. Bir kere, kaçakçılığın katiyen men edilebileceği, meyhanecilerin meşrubat-ı küuliyeyi hükûmetinden alıp kaçakçı tüccar ve fabrikacılardan almayacakları temin olunamaz. Diğer taraftan, bugün ispirto taktiri için o kadar küçük, mükemmel, istimali kolay aletler icat olunmuştur ki bunlarla herkes gizlice ispirto çekebilir.

(…)