Bir sınıf erbab-ı şiir ve hayal ile ashab-ı fen ve tetkik arasında bir zaman zıddıyet vardı. Biri insanı, hasail ve fezail-i cemile ile mümtaz göstermek ister, ihtisasat-ı aliye ile mütehallik farz eder ve bu ihtisasati müessir, ibret-bahş bir surette sanatkârane tasvir eyler. Diğeri, teşrihat-ı bedeniyeye girişir, fiil-i hazımdan, fiil-i teneffüsten efal-i uzviye-i saireden bahseder, sevk-i tabiiyi meydana koyar. Mübareze-i hayat kanununda insanın hayvandan farklı olmadığını ispata çalışır.

Ulviyet-perest olanlar insaniyeti behimiyetten katiyen tefrik ederler. Hayvanat kıyas kabul etmeyecek derecede mevki-i beşeri kâinatta mübeccel ve muhterem addederler. Erbab-ı ilim ise sırf efal-i uzviye ve tabiiye cihetiyle âlem-i hayatta insanı hayvandan tefrik etmek beyhude bir zahmet ihtiyar eylemektir, derler.

Erbab-ı fennin tetkikat ve tecarib üzerine müesses olan mütalaatı bazen öyle bir müstekreh vadilere sevk olunur ki adeta insanı ulviyetten tecrit etmeğe kast eylediklerine ihtimal verilir. Bu mütalaat ve teşrihat daire-i edebe hiçbir zaman sığıştırılamaz.

(…)

İki kanaryanın külbe-i âşıkanesini hiç gizlice seyrettiğiniz var mı? Dişi kanaryanın erkeğine karşı o mukabele-i dilfiribane ve o mukavemet-i şuhanesi en işve-baz güzellerimizde de ancak o derece tabiiyette görülür. Hayvanat içinde dişilerin cilve ve nazı kadınlar için şayan-ı taklit bile olabilir. Aşk ve sevdanın icap ve şiddeti “evet” demeyi amir iken bunu işve ve naz puşideleri ile örterek “hayır” suretinde göstermek sanatı yalnız insan güzellerine münhasır değil.

Tabiatın bu bedialarını tetkikte acaba fen ve edep erbabı birbirinin refakatinden memnun olmaz mı?